Зулхумор Мирзаева
Ўзбек адабиёти шўро мафкурасидан озод бўлгач, эркин ижодга йўл очилди. Анъанавий йўналишдаги асарлар орасида мазмун, шакл, ифода ва шеърий имконият жиҳатидан ўзига хос характерга эга бўлган асарлар ҳам мавжуд. Шу билан бирга, ранг-баранг “измлар” қаторида модернизм ва постмодернизмга мансуб асарлар яратилди. Уларда мураккаб кузатувлар ва рамзий ибораларга тўла бўлиб, инсонни ва инсон руҳини тўлиқ тадқиқ этишга интилинган. Модернизм оқимига хос бўлган услублар – “имзо, турли йўллар билан ўз-ўзини кашф қилиш тажрибаси, ноаниқликка мойиллик ва тебратиш истаги” – кўпроқ шеъриятда акс эттирилган.
Аммо у ХХ аср бошларида дунё адабиётининг янги оқими сифатида пайдо бўлди. Анъанавий реализмнинг ашаддий вакиллари ўзбек замонавий шеъриятига самимий муносабатда бўлмади, чунки ўзбек адабиётида пайдо бўлган модернизм Жойс, Сартр, Кафка, Пруст ва Камю таъсири остида яратилган, деб тахмин қилинади. Замонавий адабиётга эҳтиёж бор ёки йўқлиги ҳақидаги реалистлар ва модернистлар ўртасидаги мунозаранинг моҳияти тўғрисидаги кўплаб мақолалар етакчи “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида мунтазам равишда эълон қилинмоқда. Танқидий қарашлар бир қатор реалистларнинг мақолаларида ўз аксини топган.
Ш.Холмирзаевнинг “Кечирасиз, жаноб Карпентер, вақтим зиқ”, Э.Аъзамнинг “Уйғониш ҳаракати”, С.Мелиевнинг “Асл адабиёт яхшиликка хизмат қилиши керак”, Эргаш Очиловнинг “Сиз шеър ўқийсизми ёки одамларни қўрқитасизми?”, Қозоқбой Йўлдошевнинг “Ўзбек замонавий адабиёти” ва бошқа кўплаб материаллар ўзбек адабиётида акс эттирилган модернизм ва постмодернизм тамойилларига бағишланган. Модернизмни ва замонавий шоирларни қаттиқ танқид қилган анъанавий шоир ва ёзувчилар қуйидаги учта фикрни таъкидлашади.
- Модерн шеъриятда сўз шеърий таркибни бадиий ифодалашга хизмат қилмайди. У завқ, иштиёқ ва қизиқиш билан ўқилмайди, унда маънавий озуқа йўқ;
- Бу оқим Ғарбда пайдо бўлгани учун унда миллий руҳ унчалик сезилмайди; модернист асарларни асл деб ҳисоблаш мумкин эмас, уларни шунчаки Ғарб адабиётига тақлид сифатида қабул қилиш лозим;
- Модернизм миллий адабиёт учун мутлақо янги нарса эмас, унинг баъзи унсурлари мумтоз адабиётимиздан мерос қолгандир.
Яна бир гуруҳ ўзбекистонлик олимлар, шу жумладан модернист шоирлар, бундай мақолаларга жиддий қарши чиқишди. Модерн шеъриятнинг таниқли вакилларидан бири Баҳром Рўзимуҳаммад бундай танқидда жуда фаол бўлди. У деярли барча танқидий нуқтаи назарларга муносабат билдириб, модернизм жозибасини кўрсатиб берди: “Шеър мутолааси фақатгина завқланиш учун бўлмаслиги керак, балки шеър инсон руҳиятидаги хурсандчилик, тушкунлик, одатий ҳолатлар каби барча жиҳатларини ўзида акс эттириши лозим”. Б. Рўзимуҳаммад асар қизиқарли ва ўқишга қулай бўлиши учун тил унчалик муҳим эмаслигини, унинг мазмуни ва моҳияти муҳимроқ эканлигини таъкидлайди.
Масалан, Жеймс Жойс инглиз тилининг грамматикасини ўз услубида озроқ бузган бўлса ҳам, унинг асарлари бутун дунёга машҳур бўлиб кетди ва у “модернист адабиёт муқаррар равишда ўз ўқувчиларини топади”, деган хулосага келди. Кекса авлоднинг баъзи вакиллари, шу жумладан О.Шараффидинов ва У. Норматов ушбу мунозарада фаол иштирок этишди ва ўзбек зиёлиларини модернизм ва модернистик адабиётни қабул қилишда янада ғайратли бўлишга чақиришди, чунки модернизм ва постмодернизм оддий ҳодиса ва ё Ғарб адабиётига тақлид эмас.
2000-2010 йилларда модернизм ва постмодернизмга ижобий муносабат бўлмаган бўлса ҳам, ушбу адабий шакл замонавий ўзбек адабиётининг муҳим қисмларидан бирига айланди. Шу билан бирга, реализмни миллий афсона, зардуштийлик тасвирлари, диний афсоналар ва мифология билан уйғунлаштирган неореализм анъанавий реализмнинг ўрнини эгаллайди. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, замонавий ёзувчилар, биринчи навбатда, воқеликни аниқ аналитик психология символизмига асосланган “мўъжизавий реализм” тарзида тасвирлашга қизиқишади. Шунга қарамай, замонавий ўзбек адабиётини ўрганиш кутилганидек муваффақиятли ривожланмади. Ўзбек танқидчилигининг энг биринчи вакилларидан бири У.Норматовнинг айтишича, “ҳозирги кунда яратилаётган асарлар бадиий тафаккурни янгилашга қодир анъанавий адабиётдан фарқ қилади. Афсуски, замонавий адабий танқид замонавий ўзбек адабиётида акс этган янги фикрларни кашф эта олмайди. Бугунги танқид адабий жараёндан орқада қолмоқда.”
У.Норматовнинг фикрини қўллаб-қувватлаган ҳолда, ушбу муаммонинг яна бошқа сабабларини қўшишни истардим.
Биринчидан, бугунги кунда аксарият ҳолларда бадиий асарлар эстетик завқ учун ва адабиётнинг прагматик хусусиятига эга бўлиш учун ўрганилмоқда.
Иккинчидан, жаҳон адабиёти назарияси бутунлай рад этилмоқда. Анъанавий ёндашувга асосланган олимлар ўзбек адабиётини Ғарб нуқтаи назаридан, Европа махсус атамалари, назарий қарашлари ва ёндошувлари орқали таҳлил қилишнинг иложи йўқлигини таъкидламоқдалар. Ўрта ва кекса авлод вакилларининг чет тилини билиш имконияти чеклангани, жаҳон адабиёти назариясига оид аслиятдаги материаллардан фойдаланиш имкониятига эга эмаслиги, уни миллий адабиётга татбиқ этмаслиги ҳам дунё адабиёти назариясининг асл моҳиятини тушунмасдан қилинган бундай субъектив хулосаларга сабабдир.
Учинчидан, ижтимоий, сиёсий ва адабий ҳаётда сезиларли ўзгаришлар рўй берган бўлса ҳам, аксарият олимлар ушбу асарларни социалистик мафкура нуқтаи назаридан ўқийдилар.
Шунга қарамай, юқорида айтиб ўтганимдек, замонавий ўзбек адабиёти янги тенденциялар, йўналишлар ва усулларни изламоқда. Бу жараёнда замонавий миллий адабиётни шакллантиришда жаҳон адабиёти ҳам муҳим роль ўйнайди. Жаҳон адабиёти назариясини тушуна олмасак, бугунги замонавий ўзбек адабиётини халқаро андозаларга асосланган ҳолда муваффақиятли таҳлил қилиб бўлмайди.
Бундан ташқари, миллий адабиёт даражасини фақат миллий танқид ойнасида акс эттириш билан аниқлаш мумкин эмас. Ундаги барча маъно қатламлари олимларнинг нуқтаи назари билан, турли фикр ва қарашлар билан мужассамланган. Ўша субъектив ёндошувлар туфайли замонавий ўзбек адабий танқидчилиги халқаро даражага кўтарила олмаяпти.
(Сурат Интернетдан олинди)
